尼拘律劫波经注

Nigrodhakappasuttavaṇṇanā

Evaṃ me sutan ti Nigrodhakappasuttaṃ, “Vaṅgīsasuttan” ti pi vuccati. Kā uppatti? Ayam eva yāssa nidāne vuttā. Tattha evaṃ me ti ādīni vuttatthān’eva, yato tāni aññāni ca tathāvidhāni chaḍḍetvā avuttanayam eva vaṇṇayissāma.

Aggāḷave cetiye ti Āḷaviyaṃ aggacetiye. Anuppanne hi Bhagavati Aggāḷava-Gotamakādīni anekāni cetiyāni ahesuṃ yakkhanāgādīnaṃ bhavanāni. Tāni uppanne Bhagavati manussā vināsetvā vihāre akaṃsu, ten’eva ca nāmena vohariṃsu. Tato Aggāḷava-cetiya-saṅkhāte vihāre viharatī ti vuttaṃ hoti. Āyasmato Vaṅgīsassā ti ettha āyasmā ti piyavacanaṃ, Vaṅgīso ti tassa therassa nāmaṃ. So jātito pabhuti evaṃ veditabbo.

So kira paribbājakassa putto paribbājikāya kucchimhi jāto aññataraṃ vijjaṃ jānāti, yassānubhāvena chavasīsaṃ ākoṭetvā sattānaṃ gatiṃ jānāti. Manussā pi sudaṃ attano ñātīnaṃ kālakatānaṃ susānato sīsāni ānetvā taṃ tesaṃ gatiṃ pucchanti. So “asukaniraye nibbatto, asukamanussaloke” ti vadati. Te tena vimhitā tassa bahuṃ dhanaṃ denti. Evaṃ so sakalajambudīpe pākaṭo ahosi.

So satasahassakappaṃ pūritapāramī abhinīhārasampanno pañcahi purisasahassehi parivuto gāma-nigama-janapada-rājadhānīsu vicaranto Sāvatthiṃ anuppatto. Tena ca samayena Bhagavā Sāvatthiyaṃ viharati, Sāvatthivāsino purebhattaṃ dānaṃ datvā pacchābhattaṃ sunivatthā supārutā pupphagandhādīni gahetvā dhammassavanatthāya Jetavanaṃ gacchanti. So te disvā “mahājanakāyo kuhiṃ gacchatī” ti pucchi. Ath’assa te ācikkhiṃsu “buddho loke uppanno, so bahujanahitāya dhammaṃ deseti, tattha gacchāmā” ti. So pi tehi saddhiṃ saparivāro gantvā Bhagavatā saddhiṃ sammoditvā ekamantaṃ nisīdi.

Atha naṃ Bhagavā āmantesi “kiṃ, Vaṅgīsa, jānāsi kira tādisaṃ vijjaṃ, yāya sattānaṃ chavasīsāni ākoṭetvā gatiṃ pavedesī” ti? “Evaṃ, bho Gotama, jānāmī” ti. Bhagavā niraye nibbattassa sīsaṃ āharāpetvā dassesi, so nakhena ākoṭetvā “niraye nibbattassa sīsaṃ bho Gotamā” ti āha. Evaṃ sabbagatinibbattānaṃ sīsāni dassesi, so pi tath’eva ñatvā ārocesi. Ath’assa Bhagavā khīṇāsavasīsaṃ dassesi, so punappunaṃ ākoṭetvā na aññāsi. Tato Bhagavā “avisayo te ettha Vaṅgīsa, mam ev’eso visayo, khīṇāsavasīsan” ti vatvā imaṃ gātham abhāsi

“Gatī migānaṃ pavanaṃ, ākāso pakkhinaṃ gati,
vibhavo gati dhammānaṃ, nibbānaṃ arahato gatī” ti. (pari. 339)

Vaṅgīso gāthaṃ sutvā “imaṃ me, bho Gotama, vijjaṃ dehī” ti āha. Bhagavā “nāyaṃ vijjā apabbajitānaṃ sampajjatī” ti āha. So “pabbājetvā vā maṃ, bho Gotama, yaṃ vā icchasi, taṃ katvā imaṃ vijjaṃ dehī” ti āha. Tadā ca Bhagavato Nigrodhakappatthero samīpe hoti, taṃ Bhagavā āṇāpesi “tena hi, Nigrodhakappa, imaṃ pabbājehī” ti. So taṃ pabbājetvā tacapañcakakammaṭṭhānaṃ ācikkhi. Vaṅgīso anupubbena paṭisambhidāppatto arahā ahosi. Etadagge ca Bhagavatā niddiṭṭho

“Etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ paṭibhānavantānaṃ yad idaṃ Vaṅgīso” ti (a. ni. 1.212)

Evaṃ samudāgatassa āyasmato Vaṅgīsassa upajjhāyo vajjāvajjādi-upanijjhāyanena evaṃ laddhavohāro Nigrodhakappo nāma thero. Kappo ti tassa therassa nāmaṃ, nigrodhamūle pana arahattaṃ adhigatattā “Nigrodhakappo” ti Bhagavatā vutto, tato naṃ bhikkhū pi evaṃ voharanti. Sāsane thirabhāvaṃ patto ti thero. Aggāḷave cetiye aciraparinibbuto hotī ti tasmiṃ cetiye aciraparinibbuto hoti. Rahogatassa paṭisallīnassā ti gaṇamhā vūpakaṭṭhattā rahogatassa kāyena, paṭisallīnassa cittena tehi tehi visayehi paṭinivattitvā sallīnassa. Evaṃ cetaso parivitakko udapādī ti iminā ākārena vitakko uppajji. Kasmā pana udapādī ti. Asammukhattā diṭṭhāsevanattā ca. Ayañ hi tassa parinibbānakāle na sammukhā ahosi, diṭṭhapubbañ cānena assa hattha-kukkuccādi-pubbāsevanaṃ, tādisañ ca akhīṇāsavānam pi hoti khīṇāsavānam pi pubbaparicayena.

Tathā hi Piṇḍolabhāradvājo pacchābhattaṃ divāvihāratthāya Udenassa uyyānam eva gacchati pubbe rājā hutvā tattha paricāresī ti iminā pubbaparicayena, Gavampatitthero Tāvatiṃsabhavane suññaṃ devavimānaṃ gacchati devaputto hutvā tattha paricāresī ti iminā pubbaparicayena, Pilindavaccho bhikkhū vasalavādena samudācarati abbokiṇṇāni pañca jātisatāni brāhmaṇo hutvā tathā abhāsī ti iminā pubbaparicayena. Tasmā asammukhattā diṭṭhāsevanattā c’assa evaṃ cetaso parivitakko udapādi “parinibbuto nu kho me upajjhāyo, udāhu no parinibbuto” ti. Tato paraṃ uttānattham eva.

Ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā ti ettha pana puna saṇṭhāpanena evaṃ vuttaṃ. Ekaṃsan ti ca vāmaṃsaṃ pārupitvā ṭhitass’etaṃ adhivacanaṃ. Yato yathā vāmaṃsaṃ pārupitvā ṭhitaṃ hoti, tathā cīvaraṃ katvā ti evam ass’attho veditabbo. Sesaṃ pākaṭam eva.

346

Anomapaññan ti omaṃ vuccati parittaṃ lāmakaṃ, na omapaññaṃ anomapaññaṃ, mahāpaññan ti attho. Diṭṭhe va dhamme ti paccakkham eva, imasmiṃ yeva attabhāve ti vā attho. Vicikicchānan ti evarūpānaṃ parivitakkānaṃ. Ñāto ti pākaṭo. Yasassī ti lābha-parivāra-sampanno. Abhinibbutatto ti guttacitto apariḍayhamānacitto vā.

347

Tayā katan ti nigrodhamūle nisinnattā “Nigrodhakappo” ti vadatā tayā katan ti yathā attanā upalakkheti, tathā bhaṇati. Bhagavā pana na nisinnattā eva taṃ tathā ālapi, api ca kho tattha arahattaṃ pattattā. Brāhmaṇassā ti jātiṃ sandhāya bhaṇati. So kira brāhmaṇamahāsālakulā pabbajito. Namassaṃ acarī ti namassamāno vihāsi. Mutyapekkho ti nibbānasaṅkhātaṃ vimuttiṃ apekkhamāno, nibbānaṃ patthento ti vuttaṃ hoti. Daḷhadhammadassī ti Bhagavantaṃ ālapati. Daḷhadhammo hi nibbānaṃ abhijjanaṭṭhena, tañ ca Bhagavā dasseti. Tasmā taṃ “daḷhadhammadassī” ti āha.

348

Sakyā ti pi Bhagavantam eva kulanāmena ālapati. Mayam pi sabbe ti niravasesa-parisaṃ saṅgaṇhitvā attānaṃ dassento bhaṇati. Samantacakkhū ti pi Bhagavantam eva sabbaññutaññāṇena ālapati. Samavaṭṭhitā ti sammā avaṭṭhitā ābhogaṃ katvā ṭhitā. No ti amhākaṃ. Savanāyā ti imassa pañhassa veyyākaraṇa-ssavanatthāya. Sotā ti sotindriyāni. Tuvaṃ no satthā tvam anuttaro’sī ti thutivacanamattam ev’etaṃ.

349

Chind’eva no vicikicchan ti akusalavicikicchāya nibbicikiccho so, vicikicchā-patirūpakaṃ pana taṃ parivitakkaṃ sandhāy’evam āha. Brūhi m’etan ti brūhi me etaṃ, yaṃ mayā yācito’si “taṃ sāvakaṃ Sakya, mayam pi sabbe aññātum icchāmā” ti, brūvanto ca taṃ brāhmaṇaṃ parinibbutaṃ vedaya bhūripañña majjhe va no bhāsa, parinibbutaṃ ñatvā mahāpaññaṃ Bhagavā majjhe va amhākaṃ sabbesaṃ bhāsa, yathā sabbe va mayaṃ jāneyyāma. Sakko va devāna sahassanetto ti idaṃ pana thutivacanam eva. Api c’assa ayaṃ adhippāyo yathā Sakko sahassanetto devānaṃ majjhe tehi sakkaccaṃ sampaṭicchitavacano bhāsati, evaṃ amhākaṃ majjhe amhehi sampaṭicchitavacano bhāsā ti.

350

Ye kecī ti imam pi gāthaṃ Bhagavantaṃ thunanto yeva vattukāmataṃ janetuṃ bhaṇati. Tass’attho ye keci abhijjhādayo ganthā tesaṃ appahāne moha-vicikicchānaṃ pahānābhāvato “mohamaggā” ti ca “aññāṇapakkhā” ti ca “vicikicchaṭṭhānā” ti ca vuccanti. Sabbe te Tathāgataṃ patvā Tathāgatassa desanābalena viddhaṃsitā na bhavanti nassanti. Kiṃ kāraṇaṃ? Cakkhuñ hi etaṃ paramaṃ narānaṃ, yasmā Tathāgato sabba-gantha-vidhamana-paññācakkhu-jananato narānaṃ paramaṃ cakkhun ti vuttaṃ hoti.

351

No ce hi jātū ti imam pi gāthaṃ thunanto yeva vattukāmataṃ janento va bhaṇati. Tattha jātū ti ekaṃsavacanaṃ. Puriso ti Bhagavantaṃ sandhāyāha. Jotimanto ti paññājoti-samannāgatā Sāriputtādayo. Idaṃ vuttaṃ hoti yadi Bhagavā yathā puratthimādibhedo vāto abbhaghanaṃ vihanati, evaṃ desanāvegena kilese na vihaneyya tathā yathā abbhaghanena nivuto loko tamo va hoti ekandhakāro, evaṃ aññāṇanivuto pi tamo v’assa. Ye pi ime dāni jotimanto khāyanti Sāriputtādayo, te pi narā na tapeyyun ti.

352

Dhīrā cā ti imam pi gāthaṃ purimanayen’eva bhaṇati. Tass’attho dhīrā ca paṇḍitā purisā pajjotakarā bhavanti, paññāpajjotaṃ uppādenti. Tasmā ahaṃ taṃ vīra padhāna-vīriya-samannāgato Bhagavā tath’eva maññe dhīro ti ca pajjotakaro tv eva ca maññāmi. Mayañ hi vipassinaṃ sabbadhamme yathābhūtaṃ passantaṃ Bhagavantaṃ jānantā eva upāgamumhā, tasmā parisāsu no āvikarohi Kappaṃ, Nigrodhakappaṃ ācikkha pakāsehī ti.

353

Khippan ti imam pi gāthaṃ purimanayen’eva bhaṇati. Tass’attho khippaṃ giraṃ eraya lahuṃ acirāyamāno vacanaṃ bhāsa, vagguṃ manoramaṃ Bhagavā. Yathā suvaṇṇahaṃso gocarapaṭikkanto jātassara-vanasaṇḍaṃ disvā gīvaṃ paggayha uccāretvā rattatuṇḍena saṇikaṃ ataramāno vagguṃ giraṃ nikūjati nicchāreti, evam eva tvam pi saṇikaṃ nikūja, iminā mahāpurisa-lakkhaṇaññatarena bindussarena suvikappitena suṭṭhuvikappitena abhisaṅkhatena. Ete mayaṃ sabbe va ujugatā avikkhittamānasā hutvā tava nikūjitaṃ suṇomā ti.

354

Pahīnajātimaraṇan ti imam pi gāthaṃ purimanayen’eva bhaṇati. Tattha na sesetī ti aseso, taṃ asesaṃ, sotāpannādayo viya kiñci asesetvā pahīnajātimaraṇan ti vuttaṃ hoti. Niggayhā ti suṭṭhu yācitvā nibandhitvā. Dhonan ti dhutasabbapāpaṃ. Vadessāmī ti kathāpessāmi dhammaṃ. Na kāmakāro hi puthujjanānan ti puthujjanānam eva hi kāmakāro natthi, yaṃ patthenti ñātuṃ vā vattuṃ vā, taṃ na sakkonti. Saṅkheyyakāro ca Tathāgatānan ti Tathāgatānaṃ pana vīmaṃsakāro paññāpubbaṅgamā kiriyā, te yaṃ patthenti ñātuṃ vā vattuṃ vā, taṃ sakkontī ti adhippāyo.

355

Idāni taṃ saṅkheyyakāraṃ pakāsento “sampannaveyyākaraṇan” ti gātham āha. Tass’attho tathā hi tava Bhagavā idaṃ samujjupaññassa tattha tattha samuggahītaṃ vuttaṃ pavattitaṃ sampannaveyyākaraṇaṃ,

“Santatimahāmatto sattatālamattaṃ abbhuggantvā parinibbāyissati, Suppabuddho Sakko sattame divase pathaviṃ pavisissatī” ti

evamādīsu aviparītaṃ diṭṭhaṃ. Tato pana suṭṭhutaraṃ añjaliṃ paṇāmetvā āha ayam añjalī pacchimo suppaṇāmito, ayam aparo pi añjalī suṭṭhutaraṃ paṇāmito. Mā mohayī ti mā no akathanena mohayi jānaṃ jānanto Kappassa gatiṃ. Anomapaññā ti Bhagavantaṃ ālapati.

356

Parovaran ti imaṃ pana gāthaṃ aparena pi pariyāyena amohanam eva yācanto āha. Tattha parovaran ti lokiyalokuttaravasena sundarāsundaraṃ dūresantikaṃ vā. Ariyadhamman ti catusaccadhammaṃ. Viditvā ti paṭivijjhitvā. Jānan ti sabbaṃ ñeyyadhammaṃ jānanto. Vācābhikaṅkhāmī ti yathā ghammani ghammatatto puriso kilanto tasito vāriṃ, evaṃ te vācaṃ abhikaṅkhāmi. Sutaṃ pavassā ti sutasaṅkhātaṃ saddāyatanaṃ pavassa pagghara muñca pavattehi. “Sutassa vassā” ti pi pāṭho, vuttappakārassa saddāyatanassa vuṭṭhiṃ vassā ti attho.

357

Idāni yādisaṃ vācaṃ abhikaṅkhati, taṃ pakāsento

“Yadatthikaṃ brahmacariyaṃ acarī, Kappāyano kacci’ssa taṃ amoghaṃ,
nibbāyi so ādu saupādiseso, yathā vimutto ahu taṃ suṇomā” ti

gātham āha. Tattha Kappāyano ti Kappam eva pūjāvasena bhaṇati. Yathā vimutto ti “kiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā yathā asekkhā, udāhu upādisesāya yathā sekkhā” ti pucchati. Sesam ettha pākaṭam eva.

358

Evaṃ dvādasahi gāthāhi yācito Bhagavā taṃ viyākaronto

“Acchecchi taṇhaṃ idha nāmarūpe, (iti Bhagavā) Kaṇhassa sotaṃ dīgharattānusayitaṃ,
atāri jātiṃ maraṇaṃ asesaṃ, icc abravī Bhagavā pañcaseṭṭho” ti

gātham āha. Tattha purimapadassa tāva attho: yā pi imasmiṃ nāmarūpe kāmataṇhādi-bhedā taṇhā dīgharattaṃ appahīnaṭṭhena anusayitā Kaṇhanāmakassa Mārassa sotan ti pi vuccati, taṃ Kaṇhassa sotabhūtaṃ dīgharattānusayitaṃ idha nāmarūpe taṇhaṃ Kappāyano chindī ti. Iti Bhagavā ti idaṃ pan’ettha saṅgītikārānaṃ vacanaṃ. Atāri jātiṃ maraṇaṃ asesan ti so taṃ taṇhaṃ chetvā asesaṃ jātimaraṇaṃ atāri, anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyī ti dasseti. Icc abravī Bhagavā pañcaseṭṭho ti Vaṅgīsena puṭṭho Bhagavā etad avoca pañcannaṃ paṭhamasissānaṃ pañcavaggiyānaṃ seṭṭho, pañcahi vā saddhādīhi indriyehi, sīlādīhi vā dhammakkhandhehi ativisiṭṭhehi cakkhūhi ca seṭṭho ti saṅgītikārānam ev’idaṃ vacanaṃ.

359

Evaṃ vutte Bhagavato bhāsitam abhinandamānaso Vaṅgīso “esa sutvā” ti ādigāthāyo āha. Tattha paṭhamagāthāya isisattamā ti Bhagavā isi ca sattamo ca uttamaṭṭhena, Vipassī-Sikhī-Vessabhū-Kakusandha-Koṇāgamana-Kassapa-nāmake cha isayo attanā saha satta karonto pātubhūto ti pi isisattamo, taṃ ālapanto āha. Na maṃ vañcesī ti yasmā parinibbuto, tasmā tassa parinibbutabhāvaṃ icchantaṃ maṃ na vañcesi, na visaṃvādesī ti attho. Sesam ettha pākaṭam eva.

360

Dutiyagāthāya yasmā mutyapekkho vihāsi, tasmā taṃ sandhāyāha “yathāvādī tathākārī, ahu buddhassa sāvako” ti. Maccuno jālaṃ tatan ti tebhūmakavaṭṭe vitthataṃ Mārassa taṇhājālaṃ. Māyāvino ti bahumāyassa. “Tathā māyāvino” ti pi keci paṭhanti, tesaṃ yo anekāhi māyāhi anekakkhattum pi Bhagavantaṃ upasaṅkami, tassa tathā māyāvino ti adhippāyo.

361

Tatiyagāthāya ādī ti kāraṇaṃ. Upādānassā ti vaṭṭassa. Vaṭṭañ hi upādātabbaṭṭhena idha “upādānan” ti vuttaṃ. “Tass’eva upādānassa ādiṃ avijjā-taṇhādi-bhedaṃ kāraṇaṃ addasa Kappo ti evaṃ vattuṃ vaṭṭati Bhagavā” ti adhippāyena vadati. Accagā vatā ti atikkanto vata. Maccudheyyan ti maccu ettha dhiyatī ti maccudheyyaṃ, tebhūmakavaṭṭass’etaṃ adhivacanaṃ. Taṃ suduttaraṃ maccudheyyaṃ accagā vatā ti vedajāto bhaṇati. Sesam ettha pākaṭam evā ti.